Του Ιωάννη Μόσχου, Αρχαιολόγου
Μέρος Γ΄

Η μετάβαση των ψυχών στον Κάτω Κόσμο, των «εικόνων» δηλαδή των ανθρώπων κατά την αρχαία ελληνική δοξασία, ήταν περίπλοκη και απαιτούσε τις απαραίτητες ενέργειες των ζωντανών, μεταξύ των οποίων το κλάψιμο του νεκρού (πρόθεση-έκθεση και μοιρολόι) και την ταφή. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις το ταξίδι της ψυχής ήταν εφικτό και η «εικόνα» του νεκρού περνούσε την πλατιά Πύλη του Άδη.
Για τους ζωντανούς η μετάβαση στον Κάτω Κόσμο ήταν επίσης κατορθωτή, αλλά ήταν δύσκολη και πολύ επικίνδυνη. Από τα λιγοστά ταξίδια εκείνων που έφτασαν εκεί και επέστρεψαν αλλά και από τη μυθολογία, γνωρίζουμε ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία του τοπίου στον σκοτεινό Άδη. Αρκετές πάντως από τις πληροφορίες ή τις δοξασίες ήταν αλληλοσυγκρουόμενες, αν και όλες ήταν πιστευτές και αποδεκτές, σημάδι ότι η αβεβαιότητα για τον επέκεινα κόσμο μπορούσε οριστικά να επιλυθεί μόνο με την προσωπική κατάβαση εκεί, ύστερα από τον θάνατο.

ΟΙ ΖΩΝΕΣ ΤΟΥ ΑΔΗ

Στα έργα του Ομήρου και του Ησίοδου ο Άδης χωρίζεται σε ζώνες. Η ανώτερη, αυτή που βρίσκεται στο υπόγειο της γης και κοντά στην επιφάνειά της, είναι το Έρεβος, περιοχή που στον Όμηρο προοριζόταν για κατοικία των νεκρών. Ο Ησίοδος θεωρούσε τη ζώνη αυτή και ως ένα είδος φυλακής υψίστης σημασίας, στην οποία κλείνονταν από τις ουράνιες θεότητες τερατώδεις μορφές για να περιοριστούν ή για να πάψουν τη δράση τους στον επάνω κόσμο. Αν και οι προσεγγίσεις είναι ελαφρώς διαφορετικές, το ουσιαστικό νόημα και το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, αφού το Έρεβος ήταν μία απέραντη φυλακή για όσους κατοικούσαν εκεί, εφόσον κανείς νεκρός δεν απέδρασε για να επιστρέψει στους ζωντανούς.
Ακόμα βαθύτερα βρισκόταν η ζώνη του Τάρταρου, το πιο βαθύ μέρος του Κάτω Κόσμου, πολύ πιο τρομερό από το Έρεβος. Ήταν καλυμμένο από την απόλυτη νύχτα, τριγυρισμένο από τρεις σειρές σκοτάδι και χάλκινα τείχη, που οριοθετούσαν το πεδίο της απεριόριστης δράσης των μαινόμενων στοιχείων. Εκεί οι θύελλες ήταν συνεχόμενες, απανωτές και ατελείωτες, τέτοιες που και οι θεοί δύσκολα θα τις ξεπερνούσαν.

ΕΝΑ ΑΜΟΝΙ ΘΕΛΕΙ 9 24ΩΡΑ
Ο Τάρταρος βρισκόταν για τον Όμηρο τόσο μακριά από το Έρεβος όσο και ο ουρανός από τη γη, ενώ ο Ησίοδος είναι ακόμα πιο κατατοπιστικός. Ένα αμόνι που θα πέσει από τη γη χρειάζεται εννέα μερόνυχτα για να φτάσει στον Τάρταρο ενώ ένας ζωντανός, αφού καταφέρει πρώτα και φτάσει στην είσοδο του Άδη, πρέπει να ταξιδέψει στο σκοτάδι για έναν ολόκληρο χρόνο.
Η κατάσταση στον Τάρταρο ήταν απίστευτα δύσκολη συγκρινόμενη με εκείνη του Ερέβους. Αν και η κοινωνία των νεκρών στο Έρεβος ήταν δυσβάσταχτη για τις ψυχές, κυρίως διότι είχαν χάσει τη ζωή, δεν είχαν αίμα και φωνή, θα μπορούσε αυτή η κατάσταση να χαρακτηριστεί ανώδυνη σχετικά με εκείνη που επικρατούσε στον Τάρταρο, που θα ήταν δυσβάσταχτη ακόμα και για τους θεούς, οι οποίοι μισούσαν και απεχθάνονταν αυτόν το μέρος. Ευτυχώς οι ψυχές των απλών θνητών δεν έφταναν ποτέ εκεί, καθώς ο Τάρταρος ήταν ένας τόπος που προοριζόταν για τους τιμωρημένους του Δία. Εκεί είχαν ριχθεί ο πατέρας του, ο Κρόνος, όπως και οι Τιτάνες μετά από την ήττα τους. Οι θεοί, έχοντας τον Τάρταρο γεμάτο από τους ανεπιθύμητους, ήσαν βέβαιοι πια για την ασφάλεια του κόσμου που ζούσαν, όμως περισσότερο ασφαλείς αισθάνονταν οι άνθρωποι, που δεν περίμεναν κοσμογονικές ή άλλες εκπλήξεις.

ΝΕΚΡΟΙ ΚΑΙ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟΙ
Υπήρχε, όμως, και ένα ακόμα μέρος, τουλάχιστον από τον 8ο αι. π.Χ., ένας τόπος που φιλοξενούσε μερικούς «ευτυχισμένους» νεκρούς. Αναφέρεται για πρώτη φορά στην Οδύσσεια του Ομήρου και είναι τα Ηλύσια πεδία, ενώ λίγο αργότερα ο Ησίοδος μιλά πάλι γι' αυτόν και τον ονομάζει Νησί των Μακάρων. Ο χώρος αυτός δεν ήταν υπόγειος και άρα δεν αποτελούσε συνοικία στον Άδη. Βρισκόταν στα πέρατα της γης, πέρα από τους ανθρώπους, στο άκρο του επίπεδου δίσκου που κατοικούσαν οι ζωντανοί, μακριά από τον συνηθισμένο κόσμο και σε τόπο ασαφή, πιθανώς στον άγνωστο βορρά. Βρεχόταν μάλλον από τον κυκλικό ποταμό Ωκεανό, που περιέβαλε τη γη των ζωντανών και τη διαχώριζε από τον Κάτω Κόσμο, πιθανότατα προς την όχθη της γης ή ανάμεσα στον ρου του, ώστε να είναι σχετικά απρόσιτος στους ζωντανούς. Σε αυτόν κατέληγαν οι ημίθεοι και εκεί λογάριαζαν να στείλουν οι θεοί τον Μενέλαο της Σπάρτης, που η γυναίκα του Ελένη ήταν κόρη του Δία και της Λήδας. Ως γαμπρός του μεγάλου θεού είχε αποκτήσει αυτό το προνόμιο.
Ο Ηλύσιοι κάμποι ήταν ένα τοπίο ειδυλλιακό στον Όμηρο, χωρίς βροχές και βαρείς χειμώνες και με γλυκά, δροσερά αεράκια από τον Ωκεανό. Εκεί οι άνθρωποι περνούσαν ξέγνοιαστη και μακάρια ζωή, σε ένα διαρκές καλοκαίρι κατά τον Ησίοδο, σε έναν τόπο γόνιμο, που η γη πρόσφερε τη σοδειά της τρεις φορές τον χρόνο, χωρίς όσοι κατοικούσαν εκεί να κοπιάζουν.

ΤΙ ΕΙΔΕ Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ
Τοπίο πάντως υπήρχε και στον Κάτω Κόσμο, διαφορετικό ομολογουμένως. Από το ταξίδι του Οδυσσέα εκεί γνωρίζουμε ότι υπήρχε ένα λιβάδι με ασφόδελους, ένα επίπεδο έδαφος, μερικά καρποφόρα δέντρα, μία λίμνη-έλος αλλά πιθανώς και τα ποτάμια Πυριφλεγέθοντας, Κωκυτός, Στύγα και Αχέροντας, που ετυμολογικά είναι κατά σειρά οι ποταμοί της φωτιάς, του μίσους, των θρήνων και της θλίψης. Από τη μυστηριακή ορφική λατρεία, της οποίας ιδρυτής θεωρούνταν ο Ορφέας, που επίσης είχε κατεβεί ζωντανός στον Άδη για να φέρει πίσω την αγαπημένη του Ευρυδίκη, γνωρίζουμε ότι δεξιά από την είσοδο του Άδη υπήρχε ένα λευκό κυπαρίσσι και μία κρήνη -η κρήνη της Λησμονιάς- και ακόμα μακρύτερα η λίμνη Μνημοσύνη, από την οποία έτρεχε πόσιμο νερό. Οι μυημένοι στον ορφισμό προτρέπονταν να αποφύγουν την πρώτη και να πιουν από τη δεύτερη, ώστε να συναντηθούν όλοι μαζί στον Κάτω Κόσμο και να συνεχίσουν τη μυστικιστική τους κοινότητα.
Η συνέχεια την επόμενη εβδομάδα