Καμιά φορά σκέφτομαι ότι αν δεν είχε γίνει το πραξικόπημα του 1967, ίσως να είχαμε πάρει τον δρόμο της κανονικότητας. Αλλά η ιστορία δεν προχωρεί με «αν». Πάντως, είναι αλήθεια ότι μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου πολλοί άνθρωποι, πολιτικοί και πολίτες, ήθελαν να πάμε μπροστά, να ξεπεράσουμε τα δεινά της Ψωροκώσταινας ― μια φρικτή λέξη για μια όχι λιγότερο φρικτή πραγματικότητα. Η μεταπολίτευση που, εκ φύσεως, ήταν μια ευκαιρία για κανονικότητα, απεδείχθη από τις πρώτες κιόλας μέρες μια περίοδος πολιτιστικής στασιμότητας, παρά τους δημοκρατικούς θεσμούς που άρχισαν να δημιουργούνται. Η αριστερή ηγεμονία στο εποικοδόμημα, όπως συνηθίζουμε να λέμε, προκάλεσε βαθιά ανωμαλία: αναμόχλευσε το κλίμα του εμφυλίου και διαπαιδαγώγησε τους πολίτες αντισυστημικά και αντιθεσμικά. Την ηθική και την αισθητική όριζε το Κομμουνιστικό Κόμμα και οι παραφυάδες του: ο σταλινισμός δεν μπορεί να είναι θεμέλιο της κανονικότητας.
Κανονικότητα σήμαινε, εκτός από τα προφανή - δίκαιο κοινωνικό συμβόλαιο, τήρηση των νόμων, σεβασμό στους θεσμούς - την παραίτησή μας από τα υπολείμματα της καθυστέρησης και της βαλκανικότητας. Αλλά ήμασταν, και εν μέρει είμαστε ακόμα, αγκιστρωμένοι σ' αυτό το παρελθόν του συμπλεγματικού εθνικισμού, των οθωμανικών ηθών, του επαρχιωτισμού και του αυτο-οικτιρμού. Το συλλογικό συναίσθημα και η στάση του επιθετικού θύματος μάς τραβούσαν προς τον πάτο στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας και μας ταλαιπώρησαν πολύ στη διάρκεια της πρόσφατης δεκαετούς κρίσης.
Παγιδευμένοι καθώς ήμασταν σ' αυτόν τον ρόλο, γίναμε κατά καιρούς παρανοϊκοί: υποτίθεται ότι όλη η ανθρωπότητα, ακόμα και το σύμπαν, συνωμοτούσαν εναντίον μας. Ο αυτο-οικτιρμός συνδέεται με τον φθόνο: φθονούμε τις «κανονικές» χώρες αλλά δεν το παραδεχόμαστε (ό,τι δεν φτάνει η αλεπού…) κι όταν γίναμε μέλος μιας ομότιμης ομάδας, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μολονότι δεν νιώθαμε ίσοι, δεν είχαμε την όρεξη (και την καθοδήγηση) να βελτιώσουμε τη θέση μας και τον εαυτό μας παίρνοντας τη βοήθεια που μας αντιστοιχούσε. Το ότι δεν αξιοποιήσαμε δημιουργικά αυτή τη βοήθεια μάς απομάκρυνε από την κανονικότητα και γίναμε, όχι χωρίς κάποια αυταρέσκεια, δαχτυλοδειχτούμενοι.
Μια «κανονική» χώρα αποφεύγει τα προβλήματα προτού χρειαστεί να τα λύσει. Οι μισές καθημερινές επιτυχίες μας οφείλονται στην πρόληψη: στρίβουμε το τιμόνι προτού συγκρουστούμε με άλλο όχημα ή ξοδεύουμε σύμφωνα με τις οικονομικές μας δυνατότητες προκειμένου να μην αποκτήσουμε χρέη. Όσα είναι προβλέψιμα μπορούν να αποφευχθούν ευκολότερα από το να επιλυθούν ― όπως συμβαίνει με τις ασθένειες.
Η ζωή μιας κανονικής χώρας είναι σχετικά προβλέψιμη, σταθερή και ασφαλής. Αλλά βεβαίως, δεν λείπουν οι ταραχές από τη ζωή των χωρών, όπως δεν λείπουν από τη ζωή των ατόμων. Τι κάνει μια κανονική χώρα που δεν μπορεί να κάνει μια μη κανονική; Διορθώνει και αναθεωρεί. Η διορθωτική ικανότητα είναι το θεμέλιο κάθε ευνομούμενης δημοκρατίας - αυτός είναι ένας από τους λόγους που τα δόγματα είναι γελοία και καταστροφικά. Η δημοκρατία είναι το μοναδικό πολίτευμα που έχει ενσωματώσει διορθωτικό μηχανισμό.
Νομίζω ότι αυτό το είδος της κανονικότητας εμποδίζουν οι «κομματικές απόψεις» που είναι πολύ διαδεδομένες στην Ελλάδα και αποτελούν στοιχείο μιας γενικότερης καθήλωσης. Οι «κομματικές απόψεις» δεν περιορίζονται σε μεμονωμένα θέματα, αλλά συνθέτουν ολόκληρη εικόνα για τον κόσμο· προσφέρουν λύσεις σε δέσμες, σε πακέτα. Όλοι οι λαοί σε κάποια φάση της ιστορίας τους έλκονται από ιδεολογίες: το ότι οι ιδεολογίες δεν επιδέχονται αντιρρήσεις φαίνεται πλεονέκτημα· όταν είμαστε ανώριμοι ατομικά και συλλογικά, το να κατέχουμε μια ισχυρή θεωρία που να δικαιώνεται ξανά και ξανά δημιουργεί αίσθημα ασφάλειας. Σε κανονικές χώρες πρυτανεύει η λογική· το πρακτικό πνεύμα· όχι οι ιδεολογίες. Πράγμα που μας κάνει να επιστρέψουμε στον εμφύλιο πόλεμο: όχι μόνο σ' εκείνο του 1946-1949 αλλά σε αυτόν που εκτυλίσσεται σε χαμηλή ένταση από την ίδρυση του κράτους και για τον οποίον πολλοί Έλληνες είναι υπερήφανοι. Όταν οι αξίες ανατρέπονται ―η ενότητα, το πνεύμα της συνεργασίας, η ειρηνική επίλυση των προβλημάτων― βρισκόμαστε μακριά από την κανονικότητα. Μοιάζει λίγο με εφηβικό όνειρο, με την εικόνα που έχουν οι ανώριμοι άνθρωποι για την ευτυχία: απρόοπτα, περιπέτειες, σκαμπανεβάσματα· αντιθέτως, η ευτυχία των εθνών είναι η απουσία όλων αυτών των συναρπαστικών εμπειριών.
* Η Σώτη Τριανταφύλλου είναι ιστορικός, συγγραφέας
