Η μαγεία υπήρξε το ενδιάμεσο στάδιο προς τον απόλυτο ορθολογισμό και τις επιστήμες, καθώς στις απαρχές της ερμηνείας των φαινομένων και της απόκτησης της γνώσης ήταν απαραίτητα η θρησκευτική και μυστικιστική προσέγγιση, κάτω από το καθεστώς του φόβου και της άγνοιας.
Η πορεία προς τον ορθολογισμό και τις αληθινές επιστήμες υπήρξε μακραίωνη και χαρακτήρισε το ανθρώπινο πνεύμα μέχρι να γίνει αντιληπτό και αποδεκτό, ότι η ανθρώπινη λογική και δραστηριότητα είναι εκείνα που μπορούν να καθορίσουν τη ζωή.
Φυσικά, υπολείμματα της μυστικιστικής σκέψης παραμένουν έως τις μέρες μας, αφού κάποιοι επιζητούν να λύσουν τα θέματα με τις «παλαιές επιστήμες», αφήνοντας τη δράση και την υλοποίηση σε θεοποιημένες ή δαιμονοποιημένες δυνάμεις, πέρα από τα όρια της ορθής σκέψης και της λογικής.
Η ΑΓΥΡΤΕΙΑ ΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗ
Τη μακρά περίοδο που άκμασαν οι «ενδιάμεσες» επιστήμες - αναγκαίες προφανώς μέχρι το σημερινό επιστημονικό πολιτισμό, η Αλχημεία, η Αστρολογία, η Δύναμη των λίθων, η Ιατρική των φυλακτών και των μαγικών φίλτρων, που σήμερα θεωρούνται αγυρτεία, πιστεύονταν ως αληθινές επιστήμες και ως εκείνες που μπορούσαν να δώσουν λύση στα ανθρώπινα ζητήματα και να προστατεύσουν τον άνθρωπο.
Ορισμένες από τις πρώτες καταγραφές της δράσης αυτών των «επιστημών» απαντούν στην Οδύσσεια, οι οποίες είναι διδακτικές για την αντιμετώπιση των ζητημάτων στον αρχαίο κόσμο, πριν από την ανάπτυξη της λογικής και του ορθολογισμού.
Όταν ο Οδυσσέας τραυματίστηκε μικρός στο κυνήγι κάπρου, η πληγή του, της οποίας το σημάδι ήταν το χαρακτηριστικό για την αναγνώρισή του από την παραμάνα του Ευρύκλεια μετά από την επιστροφή του στην Ιθάκη, επιδέθηκε μεν για να σταματήσει η αιμορραγία, αλλά η επίδεση συνοδεύτηκε από ξόρκια και ευχές, στις οποίες αποδόθηκε και η αίσια έκβαση του τραύματος και η ίαση.
Η ΣΥΝΤΑΓΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΑΥΡΟΥ
Ανάμεσα στα άλλα παρόμοια περιστατικά που αναφέρει ο Όμηρος είναι και η φροντίδα του Πάτροκλου προς τον συμπολεμιστή του Ευρύπυλο, που είχε τραυματιστεί με βέλος. Ο Πάτροκλος αφαίρεσε με το μαχαίρι του τη σαΐτα και στη συνέχεια, αφού έπλυνε την πληγή με χλιαρό νερό, τοποθέτησε επάνω τα κατάλληλα για την περίσταση βότανα που προέρχονταν από κάποια ρίζα. Τον τρόπο αυτό, σημειώνει ο Όμηρος, τον γνώριζε ο Πάτροκλος από τον φίλο του Αχιλλέα, ο οποίος με τη σειρά του είχε αποκτήσει τη συγκεκριμένη γνώση από τον Κένταυρο Χείρωνα. Η πληγή ιάθηκε και ο τραυματίας σώθηκε, αλλά η αναφορά και η προέλευση της θεραπείας αποδόθηκε ουσιαστικά σε θεουργία.
Η ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ
Στις παραπάνω περιπτώσεις είναι αξιοσημείωτη η σύνδεση της Ιατρικής με τη μαγεία, τόσο μέσω ευχών και ξορκισμών, όσο κυρίως μέσω της Βοτανικής, η οποία συνδεόταν ωστόσο με το θείο. Χαρακτηριστική είναι, επίσης, η παράλληλη εκτέλεση αληθινών, αποτελεσματικών και επιτυχών ιατρικών πράξεων, ώστε να φαίνεται ότι ενυπήρχαν σε αυτές τις ενέργειες ορθολογιστικά στοιχεία, τα αληθινά σπέρματα των επιστημών της Ιατρικής, της Φαρμακολογίας και της Βοτανικής. Η τελευταία θεμελιώθηκε ήδη ως πραγματική επιστήμη με τις σχετικές πραγματείες του Θεόφραστου από τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., όταν περιέγραψε και ταξινόμησε το υλικό του ως φυτοπαθολόγος και φυτογεωργός.
Από την περίοδο αυτή θεμελιώνεται ουσιαστικά και η Ιατρική ως ορθολογιστική επιστήμη και στηριγμένη στη Βοτανολογία και τη Φαρμακολογία σημειώνει τεράστια πρόοδο, απαλλαγμένη πλέον από τις θεϊκές επικλήσεις, από τον κόσμο των πνευμάτων, τα μαγικά φίλτρα, τα φυλακτά και την αλχημεία.
ΑΠΟ ΤΑ ΦΙΛΤΡΑ ΣΤΑ ΦΑΡΜΑΚΑ
Τα βότανα της ελληνικής φύσης μελετώνται συστηματικά και κατασκευάζονται αποτελεσματικά φάρμακα για την ίαση και την αντιμετώπιση διαφορετικών παθήσεων. Εκεί που τα ίδια υλικά χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή μαγικών φίλτρων πάσης φύσεως αλλά και πραγματικών φαρμάκων, στα οποία αποδίδονταν μαγικές και θεϊκές ιδιότητες, τώρα οι δοξασίες αυτές φθίνουν και τα φίλτρα αντιμετωπίζονται ως πραγματικά φάρμακα.
Σπουδαίοι ιατροί της αρχαιότητας συγγράφουν έργα για τη χρήση των βοτάνων στη φαρμακευτική θεραπεία, με αποκορύφωμα τα 28 βιβλία του περίφημου ιατρού Γαληνού για τη Φαρμακολογία. Από τα ελληνιστικά χρόνια (τέλη 4ου αι. π.Χ) υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο φαρμακοπώλες, οι οποίοι γνωρίζουν τη χρήση και την αξία των βοτάνων για κάθε πάθηση και εκτελούν συνταγές ιατρών κατά παραγγελία, με αναμείξεις και με τη δέουσα δοσολογία. Διατηρούν στα ράφια τους αποθηκευμένα τα φαρμακευτικά βότανα και τις ρίζες, τις οποίες προμηθεύονται από τους ριζοτόμους και ανταποκρίνονται με τους κανόνες της πραγματικής επιστήμης σε κάθε ζήτηση, κατασκευάζοντας τα φάρμακα και αντιμετωπίζοντας σε τοπική κλίμακα τις ασθένειες που εμφανίζονταν.
Τα περισσότερα από τα θεραπευτικά φυτά της ελληνικής φύσης περιλαμβάνονται στην Ιπποκρατική Συλλογή, έστω και εάν από τα 59 έργα που τη συναποτελούν μόνο ένα μικρό μέρος θα μπορούσε να αποδοθεί στον Ιπποκράτη και την εποχή του. Εκεί η λέξη «φάρμακο» δεν σχετίζεται πλέον με τα μαγικά βότανα και τα φίλτρα αλλά αποδίδει τη χρήση των βοτάνων για θεραπευτικούς λόγους.
Οι παραπάνω επιστήμες ξεπήδησαν ουσιαστικά από ένα μακραίωνο και εξελισσόμενο υπόβαθρο, στο οποίο αρχικά οι πραγματικές επιστημονικές πράξεις κατείχαν αμελητέο βάρος στην πεποίθηση των ανθρώπων για την αποτελεσματικότητά τους και γι' αυτό συνοδεύονταν απαραίτητα από θεουργίες, αλχημείες, εξορκισμούς και μαγείες. Η σταδιακή βελτίωση των ιατρικών πράξεων και η κατανόηση ότι από μόνες τους είχαν τη δυνατότητα να οδηγήσουν στην ίαση, κάτω από το πρίσμα της ευρύτερης ανάπτυξης του ορθολογισμού στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στην ίδρυση των συναφών επιστημών. Στις μαγικές πράξεις επομένως υπήρχε και η λογική και αυτή ήταν που αποσπάστηκε και προσέφερε τις επιστήμες.
Του ΙΩΑΝΝΗ ΜΟΣΧΟΥ, αρχαιολόγου
Μέρος Ζ΄
