Το 1958 ο Fritz Heider διατύπωσε τη θεωρία της «απόδοσης αιτιότητας», υπογραμμίζοντας ότι οι άνθρωποι έχουν δύο βασικές ανάγκες: να κατασκευάσουν μια συνεκτική ερμηνεία του κοινωνικού κόσμου και κατ' επέκταση να αποκτήσουν έλεγχο τού κοινωνικού τους περιβάλλοντος. Τι γίνεται, όμως, όταν όλα ανατρέπονται; Πώς αντιδρά το άτομο, όταν δεν μπορεί να υπάρξει συνεκτικότητα, με την έννοια της συνέπειας, καθώς κοινωνικό περιβάλλον και εξωτερικοί παράγοντες διαρκώς μεταβάλλουν την κοινωνική πραγματικότητα με αρνητικό πρόσημο; Τι συμβαίνει όταν μια «απειλή» μάς επιτάσσει να μείνουμε μόνοι;
Οι δύο ισχυρότερες επιδράσεις του σημερινού -προσωρινού- εγκλεισμού είναι πρώτον, η εξ αναγκασμού «συμβίωση» με τον εαυτό μας και δεύτερον, ο εμπεδωμένος ατομικός και συλλογικός φόβος. Αναφορικά με το πρώτο, οι άνθρωποι ήρθαμε, και ερχόμαστε εκθετικά καθώς περνάει ο χρόνος, αντιμέτωποι με εμάς τους ίδιους. Με ζητήματα που «κρύψαμε» επιμελώς από τον εαυτό μας, που αρνηθήκαμε συνειδητά ή ασυνείδητα να αντιμετωπίσουμε. Αποκαλύπτει συχνά την ανεπάρκειά μας να δημιουργήσουμε και να συντηρήσουμε λειτουργικές σχέσεις, να «εκτεθούμε» στους άλλους, να ζητήσουμε βοήθεια. Υπογραμμίζει τον «φόβο» μας να συνδεθούμε.
Παράλληλα, όμως, βομβαρδιζόμαστε με φοβικά μηνύματα από την κοινωνική μας πραγματικότητα και ο φόβος μάς παραλύει, μάς «μουδιάζει», μάς ακινητοποιεί. Ο φόβος βασίζεται στην αντιλαμβανόμενη απειλή, σε αυτό που θεωρούμε ότι υπάρχει ή, κυρίως, μπορεί δυνητικά να υπάρξει. Επιπλέον, ανασύρεται από το συλλογικό θυμικό ο φόβος από την «εποχή των Μνημονίων», όπου η ελληνική κοινωνία έζησε (και ζει ακόμα) μια απροσδόκητα βίαιη και ανασφαλή καθημερινότητα. Η ανασφάλεια της βιωσιμότητας των νοικοκυριών, της οικογένειάς μας, των οικείων μας. Μια ανασφάλεια που ενισχύεται σήμερα από την απειλή ενός «αόρατου εχθρού», όπως εμφανίζεται στην πολιτική ρητορική, ενός ιού.
Σήμερα, καθώς στην Ελλάδα διαφαίνεται ότι ο φόβος της εξάπλωσης του ιού εξορθολογίζεται, λόγω των μέτρων και των σχετικά χαμηλών κρουσμάτων σε σύγκριση με τις ισχυρά πληττόμενες χώρες, όλο και περισσότεροι στρέφονται στο «μετά». Στην απειλή της οικονομικής κατάρρευσης, στην απειλή της βιωσιμότητας, στην απειλή της λιτότητας. Ανασύρονται έτσι αναμνήσεις από την πρόσφατη μνημονιακή εποχή, ενισχύοντας την αίσθηση της απειλής κα της απελπισίας και παρατείνουν το αίσθημα τού, ψυχολογικού κυρίως, εγκλεισμού. Ψυχολογική απόρροια των ανωτέρω είναι φαινόμενα, όπως η συναισθηματική αστάθεια και εξάντληση, κατάθλιψη, άγχος, νευρικότητα, αϋπνία, θυμός, αγχώδεις διαταραχές, ένα αίσθημα «μουδιάσματος» και θλίψης. Ο διαρκής καταιγισμός από πληροφορίες και η παρατεταμένη έκθεση σε μηνύματα φόβου και καταστροφής ενισχύουν περισσότερο το αίσθημα αβοηθησίας και βαθιάς μοναξιάς.
Ωστόσο, η σημερινή συνθήκη μπορεί να λειτουργήσει και θεραπευτικά τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Σε ατομικό επίπεδο μπορούμε να έρθουμε σε πιο ουσιαστική επαφή με τους «σημαντικούς Άλλους», την οικογένειά μας, τους φίλους που δεν «είχαμε χρόνο» να δούμε, να συζητήσουμε ανοιχτά τους φόβους μας, να «συνδεθούμε» πραγματικά, να «φροντίσουμε» εμάς και τους δίπλα μας. Σε μακρο-συλλογικό επίπεδο είναι μια καλή ευκαιρία να αναλογιστούμε την κοινωνική συνθήκη, την ανεπάρκεια των ευρωπαϊκών θεσμών, την παντελή έλλειψη ευρωπαϊκών αντανακλαστικών και παράλληλα, σε μικρο-συλλογικό επίπεδο, να ενισχύσουμε την αλληλεγγύη, την αλληλοβοήθεια και την κοινωνική μας εξωστρέφεια.
* Ο Εμμανουήλ Τάκας είναι Διδάκτωρ Κοινωνικής Ψυχολογίας και εκτελεστικός διευθυντής του Ινστιτούτου Επικοινωνίας «Advanced Media Institute, με έδρα την Κύπρο.
