Η πολιτεία έχει τη συνταγματική, αλλά πάνω απ' όλα ηθική, υποχρέωση να λάβει τα αναγκαία μέτρα για να προστατεύσει αποτελεσματικά τη δημόσια υγεία από την απειλή της πανδημίας. Και βεβαίως, οφείλει να διασφαλίσει ότι οι πολίτες συμμορφώνονται στα υγειονομικά πρωτόκολλα.
Η ποινική καταστολή, δηλαδή η θέσπιση μιας υποχρέωσης ή απαγόρευσης που η παράβασή της επισύρει ποινική κύρωση, είναι το πιο ισχυρό μέσο για το σκοπό αυτό. Δεν είναι το πιο αποτελεσματικό. Και, πάντως, δεν είναι επαρκώς αποτελεσματικό, αν δεν συνδυάζεται με άλλα, μη κατασταλτικά, μέσα διασφάλισης της συμμόρφωσης.
Τέτοια είναι: η παροχή θετικών κινήτρων. Η ενημέρωση, διαπαιδαγώγηση και ευαισθητοποίηση των πολιτών. Η έμμεση καθοδήγησή τους -αυτό που διεθνώς είναι γνωστό ως nudging. Ο θετικός παραδειγματισμός. Η ποινική καταστολή δεν πρέπει να είναι παρά το επιστέγασμα τέτοιων προληπτικών μέτρων, η έσχατη λύση για όσους, παρόλ' αυτά, επιμένουν να μη συμμορφώνονται.
Η απόφαση να επιβάλλονται ποινικές κυρώσεις, και μάλιστα με την αυτόφωρη διαδικασία, σε όσους διαδίδουν πως η χρήση μάσκας είναι ανώφελη ή και επιβλαβής δεν μπορεί παρά να προβληματίζει. Οχι τόσο από συνταγματική άποψη. Όσο από την άποψη της αποτελεσματικότητάς της.
Πόσο αποτελεσματική μπορεί ν' αποδειχθεί, τη στιγμή που:
-ασύλληπτα ποσά δαπανήθηκαν για μια επικοινωνιακή καμπάνια που περιορίστηκε σε συνθήματα και σκετσάκια, αλλά από την οποία έλειψε η ουσιαστική ενημέρωση και διαπαιδαγώγηση, που δεν αρκείται να μας υποδείξει τι να κάνουμε, αλλά μας εξηγεί με εκλαϊκευμένο επιστημονικό λόγο γιατί πρέπει να το κάνουμε;
-κρατικοί λειτουργοί και αξιωματούχοι, ακόμη και στο υψηλότερο επίπεδο, εμφανίζονται να παραβιάζουν τα υγειονομικά πρωτόκολλα χωρίς συνέπειες και με φθηνές εκ των υστέρων δικαιολογίες, δίνοντας το χειρότερο αντιπαράδειγμα;
-θρησκευτικοί λειτουργοί συστηματικά παραβιάζουν τα πρωτοκόλλα, ακόμη και παρουσία κρατικών αξιωματούχων, αλλά μένουν προκλητικά στο απυρόβλητο;
Υπό τις συνθήκες αυτές, όσο δηλαδή δεν συνοδεύεται από προληπτικά μέτρα διαπαιδαγώγησης, η ποινική αντιμετώπιση του κοινωνικού φαινομένου της άρνησης χρήσης μάσκας ενέχει τον κίνδυνο όχι απλώς ν' αποδειχθεί αναποτελεσματική, αλλά να οδηγήσει σε αντίθετα αποτελέσματα. Να προκαλέσει την αντίδραση (backlash) των αρνητών, που θα εμφανίζουν εαυτούς ως κοινωνικό «κίνημα» που διώκεται για τις απόψεις του. Η καταστολή δεν είναι λύση. Η αποτελεσματική συμμόρφωση των πολιτών απαιτεί αλλαγή νοοτροπίας και συμπεριφοράς από πολιτειακούς και κοινωνικούς ταγούς.
* Ο Ακρίτας Καϊδατζής είναι επίκουρος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.