Μέρος B΄
Η λαϊκή λατρεία στην αρχαία Αχαΐα υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένη και ισχυρή ως αποτέλεσμα των ιδιαίτερων κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών συνθηκών που είχαν διαμορφωθεί στην περιοχή.
Η τελευταία παρέμεινε αγροτική, όχι όμως και καθυστερημένη, δεχόμενη μεν επιδράσεις αλλά χωρίς να μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις στον ελληνικό κόσμο.
Η ιδιόμορφη αυτή κατάσταση επέφερε συντηρητισμό σε διάφορες κοινωνικές και συλλογικές εκφράσεις, μεταξύ των οποίων και η θρησκεία, ώστε να παρατηρείται η μακρά επιβίωση αρχέγονων λαϊκών δοξασιών και νοοτροπιών, που συγκεράστηκαν με την επίσημη θρησκεία.
Η ανθεκτικότητα στο χρόνο της λαϊκής λατρείας είναι ένα ιδιαίτερο συστατικό της και επομένως αναγνωρίζουμε έως σήμερα πρακτικές και δοξασίες που φθάνουν κατευθείαν από την αρχαιότητα. Ενδιάμεσο κρίκο αποτελούν οι πληροφορίες που μας άφησε ο περιηγητής Παυσανίας, ο οποίος συνάντησε στην Αχαΐα παλαιότατες λαϊκές λατρείες, όπως είχαν επιζήσει έως τις μέρες του. Ο ίδιος ενδιαφερόταν για το μυθικό υπόβαθρο και τις ιδιαίτερες λαϊκές λατρείες, καθώς με αυτά μπορούσε να περιγράψει και να απεικονίσει τα τοπικά χαρακτηριστικά των περιοχών που επισκέφθηκε.
Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν παραλείπει να σημειώσει τους συσχετισμούς με άλλες περιοχές που ασκούνταν ανάλογες λαϊκές λατρείες, δείχνοντας ότι το φαινόμενο δεν ήταν αποκλειστικά αχαϊκό. Οπωσδήποτε, όμως, πρέπει να αισθάνθηκε ιδιαίτερα ευτυχής για τις περιπτώσεις που συνάντησε στην Αχαΐα.
Ο ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΣΤΙΣ ΦΑΡΕΣ
Μία από αυτές που περιγράφει φαίνεται πως είχε απόλυτα επίσημο χαρακτήρα για την αρχαία πόλη των Φαρών, αφού ήταν εγκατεστημένη στο οικονομικό της κέντρο, στην ίδια την Αγορά της πόλης. Αποτελεί μάλιστα σημαντικό τεκμήριο της υιοθέτησης λαϊκών λατρειών και πρακτικών από έναν πολιτικό φορέα, φυσικά σε αγαστή συνεργασία ή με την ανοχή της επίσημης θρησκείας, η οποία στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είχε παρά μόνο έμμεση εμπλοκή. Θαυμαστή είναι η απουσία διαμεσολάβησης του τοπικού ιερατείου, το οποίο αρκούνταν στην είσπραξη των χρημάτων που συγκεντρώνονταν από την άσκηση της συγκεκριμένης λατρείας.
Ο Παυσανίας περιγράφει την ιεροπραξία ως εξής: Σε υπαίθριο χώρο και στο μέσον της μεγάλης αγοράς της πόλης, άρα στο καλύτερο σημείο της, υπήρχε ένα λίθινο άγαλμα του Ερμή, που έφερε το επίθετο Αγοραίος. Το μέγεθός του ήταν μικρό και το σώμα του τετράπλευρο. Επρόκειτο δηλαδή για ερμαϊκή στήλη, η οποία δεν ήταν τοποθετημένη σε βάθρο αλλά κατευθείαν στο χώμα. Η λιτότητα του αγάλματος και η απουσία βάθρου καταδεικνύει τη λαϊκή προέλευση της πρακτικής που ασκούνταν εκεί, ενώ η στήριξη του αγάλματος απευθείας στο χώμα υποδηλώνει τη σχέση του Ερμή με το χθόνιο βασίλειο ως ψυχοπομπού, μία ιδιότητα που είχε πρώτιστη σημασία για την άσκηση της λατρείας. Παρά το γεγονός ότι ο ίδιος σχετιζόταν άμεσα με το εμπόριο και έφερε και στις Φαρές το κοινό επίθετο Αγοραίος, δεν το είχε αποκτήσει ως προστάτης της αγοραίας δραστηριότητας αλλά από τη θέση του μέσα στην αρχαία Αγορά.
Μπροστά από το άγαλμα του θεού είχε τοποθετηθεί λίθινη εστία, στην οποία είχαν προσκολληθεί χάλκινα λυχνάρια. Ήταν το μόνο είδος πολυτέλειας στον συγκεκριμένο χώρο, αν και η προτίμηση στον χαλκό παραπέμπει στη μονιμότητα της κατασκευής και στην ανθεκτικότητά της λόγω της συχνής χρήσης. Στα δεξιά υπήρχε ο βωμός. Οι πιστοί προσέγγιζαν τον χώρο όταν άρχιζε να βραδιάζει και έκαιγαν επάνω στην εστία λιβάνι. Στη συνέχεια γέμιζαν τα λυχνάρια με λάδι και τα άναβαν ενώ παράλληλα έριχναν επάνω στον βωμό ένα χάλκινο τοπικό νόμισμα. Ο περιηγητής επεξηγεί ότι το νόμισμα αυτό καλούνταν «χαλκούς», ώστε να ξεκαθαρίσει ότι η αξία του είναι ασήμαντη, θα λέγαμε μία δεκάρα. Επρόκειτο δηλαδή για μία πάμφθηνη λαϊκή ιεροπραξία, τελείως διαφορετική σε κόστος από την κοινή αγυρτεία και από την επίδειξη πλούτου, που απαντούσε συχνά στην επίσημη θρησκεία.
Ακολουθούσε το ουσιαστικό μέρος της τελετής όπου ο λατρευτής έσκυβε και ρωτούσε στο αυτί τον θεό για όποιο πρόβλημα τον απασχολούσε. Στη συνέχεια κάλυπτε τα αυτιά του με τα χέρια του και βγαίνοντας από τον περίβολο της Αγοράς τα ελευθέρωνε. Όποια ομιλία άκουγε πρώτη θεωρούσε ότι περιείχε την απάντηση του Ερμή στο πρόβλημά του.
Επρόκειτο για μία μαντική τελετουργία άκρως ενδιαφέρουσα, αφού ανάμεσα στο θείο και στον πιστό δεν μεσολαβούσαν ιερείς, ώστε να παρουσιάζεται εδώ ένας εντελώς λαϊκός τρόπος μαντικής, που ο χρησμός στηριζόταν αποκλειστικά στο τυχαίο.
ΣΕ ΧΩΡΙΑ ΧΩΡΙΣ ΙΕΡΕΑ
Ανάλογη σχετικά είναι η λατρεία έως σήμερα στα ξωκλήσια και στα απομακρυσμένα και ορεινά χωριά, που ενώ διαθέτουν εκκλησία δεν έχουν ιερέα. Την εσπέρα, την ώρα δηλαδή του εσπερινού, οι γυναίκες πηγαίνουν στην εκκλησία, φέρνοντας μαζί τους λάδι και λιβάνι. Γεμίζουν τα καντήλια και τα ανάβουν και έπειτα λιβανίζουν. Μετά θα κάνουν τη δέησή τους στον Άγιο και θα του ζητήσουν βοήθεια στο προσωπικό τους πρόβλημα. Ο χρόνος της ημέρας που συμβαίνει το γεγονός, το λιβάνι, το λάδι, το φως, η ενεργή συμμετοχή του λατρευτή και η απουσία του ιερέα ως μεσολαβητή είναι τα κοινά επιμέρους στοιχεία μιας παλαιότατης λαϊκής λατρείας.
Αλλά και η νοοτροπία της αρχαίας μαντικής στην Αγορά των Φαρών και ο τυχαίος τρόπος της υποτιθέμενης απόκρισης του θεού δεν έχουν χαθεί ολότελα στις μέρες μας. Στο νεοελληνικό έθιμο του Κλήδονα, που απαντούσε έως τον περασμένο αιώνα κυρίως στην κεντρική και νότια Πελοπόννησο, οι κοπέλες κρατούσαν λίγο από το αμίλητο νερό και το καταμεσήμερο της 24ης του Ιούνη το έβαζαν στο στόμα τους χωρίς να το καταπιούν. Στη συνέχεια βούλωναν τα αυτιά τους, έβγαιναν στην αυλή και κρύβονταν. Εκεί περίμεναν να ακούσουν κατά τύχη στην πρώτη ομιλία κάποιο ανδρικό όνομα για να μάθουν πως θα έλεγαν τον νέο που θα παντρευτούν. Είναι και αυτό ότι απέμεινε από μία αντίστοιχη λαϊκή λατρεία, σαν αυτή που ήταν διαδεδομένη στις αρχαίες Φαρές.
Η συνέχεια την επόμενη εβδομάδα
Του Ιωάννη Μόσχου, αρχαιολόγου
