Της
Ανδρονίκης Π. Χρυσάφη
Αρχαιολόγου


Οκτώβριος 1828, τα τουρκικά χαρέμια βγαίνουν στην ύπαιθρο και αντικρίζουν, ίσως για πρώτη φορά, τη θάλασσα, περιμένοντας τα πλοία που θα τους μεταφέρουν κάπου αλλού. Θέλω να πιστεύω ότι ο Πατραϊκός παρέμεινε ήρεμος και δεν τις τρόμαξε πολύ...

Η Πάτρα μόλις έχει απελευθερωθεί από τον οθωμανικό ζυγό, η άνω πόλη και το Φρούριο εκκενώνονται, στο Μπολ Σοκάκ αδειάζουν τα καταστήματα των αλλόθρησκων και ο Παντοκράτορας δεσπόζει ως ένα σιωπηλό τζαμί. Τα πάντα είχαν δοθεί στον Αγώνα, ελάχιστα σπίτια παραμένουν όρθια και η πόλη αριθμεί μόνο περί τις 4.000 κατοίκων. Ο πρώτος Κυβερνήτης του κρατιδίου ξέρει ότι η ανοικοδόμηση των πόλεων είναι μια επείγουσα προτεραιότητα, και ξεκινά από την Πελοπόννησο ένα τεράστιο για την εποχή του πολεοδομικό πρόγραμμα. Ο Κερκυραίος λοχαγός Σταμάτης Βούλγαρης, μηχανικός του γαλλικού στρατού, πολεοδόμος, γεωμέτρης και ζωγράφος, που συμπεριλαμβανόταν στη μικρή ακολουθία που συνόδευσε τον Καποδίστρια στην Ελλάδα για την ανάληψη των καθηκόντων του, αναλαμβάνει να κάνει τα όνειρα πράξη. Μαζί του οι μηχανικοί Θ. Βαλλιάνος και Δ. Σταυρίδης.

Αφού ολοκληρώνει σε χρόνο‒ρεκόρ τα πολεοδομικά σχέδια του Ναυπλίου και της Τρίπολης, έρχεται η σειρά της Πάτρας. Στις 29 Οκτωβρίου 1828 λαμβάνει από τον Καποδίστρια επιστολή με σαφή εντολή: «Οι μεν Τούρκοι και Άραβες ήδη εκείθεν εξέλιπον, ερείπια επί ερειπίοις αφήσαντες. οι δε πολίτες αυτής, της άλλοτε ολβίας και ακμαζούσης, συντρέχοντες, και τας ιδίας εστίας αναζητούντες, λιπαρώς εξαιτούνται παρά της κυβερνήσεως μηχανικούς άνδρας χαράξοντας τας γραμμάς καθ' ας οι πολίται σήμερον μεν καλύβας πήξουσιν, εισαύθις δε Θεού ευδοκούντος οικίας, και πλατείας, και πόλιν οικοδομήσουσι. Διό σας παρακαλούμεν να μεταβήτε εις Πάτρας…».

Ο Βούλγαρης φθάνει στην Πάτρα στις 5 Δεκέμβρη και σε λιγότερο από δύο μήνες, στις 26 Ιανουαρίου 1829, υποβάλλει στον Κυβερνήτη ολοκληρωμένο το σχέδιο της νέας πόλης που οραματίστηκε. Σύμφωνα με αυτό, η άνω πόλη με το μεσαιωνικό της κάστρο αναμορφώνεται πλήρως και η πυκνοκατοικημένη οθωμανική Πάτρα βγαίνει πλέον από τα τείχη της, κατεβαίνει από τον λόφο και εκτείνεται μέχρι τη θάλασσα, με ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα, συμμετρικές πλατείες, κεντρικές αρτηρίες και ένα ευπρεπισμένο παραλιακό μέτωπο με δενδροστοιχία περιπάτου. Η πρόταση της αναγεννησιακής πολεοδομίας έχει σαφείς αισθητικούς άξονες, χώρους πρασίνου, στοές, σέβεται την ιστορία, αναδεικνύει τα μνημεία, ενώ προσπαθούσε να προλάβει και την άναρχη και αυθαίρετη δόμηση που είχε αρχίσει ήδη να ξεπηδά στην παραλία (!). Ο Βούλγαρης οραματίζεται μια πόλη που φαίνεται όμορφη και από τη θάλασσα, και για τη δημιουργία της παραλιακής δενδροστοιχίας προσέφερε όλη την αμοιβή του.

Γράφει στον Καποδίστρια στις 26 Ιανουαρίου 1829: «Κύριε Πρόεδρε! Έχω την τιμήν να σας υποβάλω το σχέδιον της νέας πόλεως των Πατρών, του οποίου η Εξοχότης σας ηυδόκησε να μου αναθέση την εκπόνησιν. Εθεώρησα χρήσιμον να προσθέσω το σχέδιον μιας άλλης πόλεως η οποία θα ηδύνατο να χαραχθή από το πρανές του Γιαντή-Αγά μέχρι την παραλία, όπου οι έμποροι μόλις έκτισαν μερικάς οικοδομάς εις ακανονίστους γραμμάς. Όταν αυταί αι δύο πόλεις θα οικοδομηθούν εις όλην των την έκτασιν, θα αποτελέσουν μίαν μεγάλην πολιτείαν, διαιρουμένην, εις άνω και κάτω πόλιν, όπως βλέπει τις εις το συνημμένον σχέδιον. Αυτήν την φοράν αποδέχομαι τα οδοιπορικά μου έξοδα, ως και τα έκτακτα έξοδα τα οποία μου χορηγούνται και τα προορίζω δια την δενδροφύτευσιν μιας λεωφόρου περιπάτου η οποίαν προβλέπεται εις την κάτω πόλιν. Οι Δημογέροντες επιθυμούν να δώσουν εις αυτήν την κάτω πόλιν το όνομα Ιωαννούπολις. […] Εξοχότατε, έχω την τιμή να είμαι ταπεινός σας υπηρέτης, Σταμάτης Βούλγαρης».
Η «παπαρούνα του Εγιαλετιού», όπως αποκάλεσε την πόλη ο Εβλιά Τσελεμπί, στρέφεται προς τη θάλασσα και βιάζεται να απαλλαγεί από το οθωμανικό παρελθόν και την εσωστρέφειά της…

Και ο Καποδίστριας απαντά στις 7 Φεβρουαρίου 1829: «Ελάβομεν το γράμμα σας της 26 Ιανουαρίου, ως και το υπόγραμμα (plan) της νέας των Πατρών πόλεως, και μεγάλως σας ευχαριστούμεν δι΄ όσον κόπον ελάβετε εις εκτέλεσιν του έργου τούτου εν μέσω τοσούτων υστερήσεων και δυσκολιών. Πολλά ευτυχώς διενοήθητε το να ενώσετε το υπόγραμμα της νέας πόλεως με τα συντρίμματα της παλαιάς, και το διανόημά σας παντάπασιν αποδεχόμεθα. Αποδεχόμεθα δε και αυτό το υπόγραμμα, τούτο μόνον επικρίνοντες, ότι αι διαμετρήσεις αυτού φαίνονται επιμηκέστεραι του δέοντος, και οι δρόμοι έχουσι πλατύτητα ασυμβίβαστον με του τόπου την έκτασιν, εξ ού έπεται εις τας μεγάλας του θέρους ημέρας να εμπίπτη ο ήλιος βαρύς και λίαν άχαρις εις δρόμους και εις πλατείας τόσον ανοικτάς. Επιθυμούσαμεν λοιπόν, φυλαττομένης της διαθέσεως αυτής του υπογράμματος, να περισταλή τούτο εις το συνεγγύτερον. […] Επειδή θέλετε να φυτεύσετε δένδρα με έξοδά σας, μας συγχωρείτε να συντροφεύσωμεν, κάνοντες και ημείς τα ημίση έξοδα, διπλού όμως εσομένου του αριθμού των περί την νέαν πόλιν δένδρων, και επί ταύτη τη συμφωνία, ότι η νέα πόλις να φυλάξη απλώς το όνομα της παλαιάς. […] Καποδίστριας».

Στους δύο μήνες που ο Βούλγαρης βρισκόταν στην Πάτρα εργάστηκε σκληρά και έζησε ασκητικά. Ο Α. Αξιώτης, προσωρινός Διοικητής της πόλης, περιγράφοντας σε επιστολή προς τον Καποδίστρια τις συνθήκες διαμονής των ξένων, αναφέρει ότι ο ίδιος, ο Βούλγαρης, ο Ρώσος πρόξενος με τον γιο του και ένας ακόμα υπάλληλος μένουν στο ίδιο δωμάτιο. Ειδικά για τον Βούλγαρη ζητά κάτι καλύτερο, για να μπορέσει να τελειώσει το έργο του χωρίς να κινδυνεύει η ζωή του από τις κακουχίες…

[Χωρίς να μπορούμε να αποφύγουμε τις προβολές στο σήμερα και αναλογιζόμενοι την ατέρμονη συζήτηση για το παραλιακό μέτωπο της πόλης, μπαίνουμε στον πειρασμό να αναρωτηθούμε πού ακριβώς κατέληξε το πολεοδομικό όραμα που κάποιος μας εμπιστεύτηκε πριν από δύο αιώνες!]